Ostatnia z rodu

Anna Jagiellonka

Anna Jagiellonka w stroju wdowy, M. Kober

Anna Jagiellonka (ur. 18 października 1523 w Krakowie, zm. 9 września 1596 w Warszawie) – córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, a od 1575 królowa Polski. W 1576 poślubiła Stefana Batorego, który został iure uxoris królem Polski i sprawował faktyczną władzę. Była ostatnim polskim monarcha z dynastii Jagiellonów. Pozostała bezdzietna, po śmierci męża (1586) doprowadziła do wyboru na króla Polski Zygmunta III Wazy, syna jej siostry Katarzyny.

Anna Jagiellonka przyszła na świat 18 października 1523 roku jako czwarte dziecko Bony Sforzy i Zygmunta I Starego. Razem z rodzeństwem wychowywała się na wawelskim wzgórzu pełnym przepychu i lśniących kolorów królewskiego dworu. Szczególnie faworyzowany był jej brat, Zygmunt August, następca tronu i najstarsza córka Bony i Zygmunta, Izabela. To w ich cieniu Anna żyła z siostrami, Katarzyną i Zofią. Mimo braku szczególnej uwagi Włoszki na wychowanie córek, otrzymały one staranne wykształcenie godne króla i dynastii. Anna potrafiła biegle mówić po polsku, rusku, niemiecku, łacinie i włosku. Często brały udział w zabawach dworskich. Z matką pokazywały się publicznie jedynie jako orszak, ubrane w takie same stroje. 

Do 1548 roku mieszkała na Wawelu. Po śmierci ojca i po niezaakceptowaniu małżeństwa brata z Barbara Radziwiłłówną przez Bonę, obrażone córki z matką udały się na Mazowsze. 

Wkrótce potem dwie siostry zostały wydane za mąż, a Bona wraz z kosztownościami udała się do Włoch. Anna została na lodzie i liczyła na łaskę u brata. Ten z braku pieniędzy na utrzymanie siostry nakazał jej pozostać w Warszawie. W 1558 przeniosła się do Wilna. W 1564 zamieszkała w Płocku.

Miniatura Anny Jagiellonki, warsztat Lucasa Cranacha Młodszego 

W maju 1565 Zygmunt II August odrzucił konkury do jej ręki księcia Danii Magnusa, który wysunął projekt sojuszu polsko-duńskiego. Jagiellonka w posagu miała wnieść kilka zamków w arcybiskupstwie ryskim. 

Na dworze Anny na Mazowszu przebywał na wychowaniu prawowity dziedzic korony szwedzkiej, Gustaw Eriksson Waza, przysłany przez siostrę królewny, Katarzynę. Królewicz przyjął wtedy wiarę rzymskokatolicką i pobierał nauki u jezuitów. 

W ostatnich latach przed śmiercią brata-króla popsuły się stosunki królewny z jego najbliższym otoczeniem, w tym m.in biskupem Piotrem Myszkowskim czy Janem Zamoyskim. Oskarżała ona ich o manipulacje bratem, oraz o przyczynienie się do postępującej choroby psychicznej Jagiellona. 

Do końca życia Zygmunta II Augusta nie wyszła za mąż, co po bezpotomnej jego śmierci w 1572 uczyniło z niej czołową osobistość w państwie i decydowanie o najważniejszych sprawach. 

Zdobyła się również na wyjątkowy gest, własnym kosztem ukończyła most przez Wisłę w Warszawie. 

Wiara ta kazała jej zawierzyć posłowi francuskiemu Jeanowi de Monluc, który potajemnie wręczył jej portret Henryka Walezego, dając jasno do zrozumienia, że Francuz zaraz po obiorze rozpocznie starania o jej rękę. Na rozkaz Jagiellonki na elekcji w 1572 roku, szlachta mazowiecka opowiedziała się za Walezjuszem. To wystarczyło i Henryk został wybrany królem, ale warunku małżeństwa nie zapisano w pactach conventach. Dwudziestotrzyletni Francuz nie zamierzał żenić się z pięćdziesięcioletnią starą panną. 

Już w rok później Henryk uciekł z Polski by objąć rządy we Francji jako Henryk III po śmierci swojego brata Karola. Los ponownie uśmiechnął się do Anny i to właśnie ona stała się faworytką podczas elekcji w 1575 roku. Szlachta wybrała ją na króla Piasta, a jej mężem został Stefan Batory, książę siedmiogrodzki. 

1 maja 1576 roku Anna poślubiła na Wawelu Batorego, a później zostali koronowani przez biskupa kujawskiego w katedrze wawelskiej. 

Formalnie jako król Polski zajmowała pozycję równorzędną ze Stefanem Batorym, próbowała jednak uzyskać nad nim przewagę, m.in przyjmowała zagranicznych posłów. W 1584 przekazała znaczną część majątku Akademii Krakowskiej. 

Anna Jagiellonka w stroju koronacyjnym, obraz Kobera 

Batory jednak miał dosyć starej żony, jej humorów, a przede wszystkim prób wtrącania się do polityki. Nic więc dziwnego, że zaczęły krążyć plotki o rozwodzie. Batory jednak zaklął się uroczyście, że prędzej by życie poświęcił, niż na rozwód pozwolił. 

Nic to jednak nie zmieniło w położeniu Anny, która wycofała się do swych mazowieckich dóbr, którymi gospodarowała bardzo rozsądnie. Być może talent administracyjny odziedziczyła po ojcu Zygmuncie.

Z roku na rok stawała się jednak coraz bardziej zrzędliwa i popadała w zmienne nastroje. Radość przeradzała się w dewocyjną religijność, a jej złośliwe docinki mocno dawały się we znaki otoczeniu.

Królowa owdowiała 1586 roku. Mogła rozpocząć samodzielne rządy jednak nie skorzystała z tej opcji i zrzekła się praw do korony. 

W 1587 podczas elekcji na króla wybrano 21-letniego księcia szwedzkiego, syna Katarzyny Jagiellonki i Jana III. Liczyła iż Szwedzi nie pozwolą na przyjazd jej ukochanego siostrzeńca do Rzeczypospolitej i zostanie regentką. 

Natomiast głównemu rywalowi Zygmunta, arcyksięciu Maksymilianowi obiecywała małżeństwo ze swoją siostrzenicą Anna Wazówną. Obie kobiety znalazły wspólny temat w botanice, a Wazówna współfinansowała pierwszy polski zielnik.

Ku zaskoczeniu Jagiellonki Zygmunt III odpierał wpływy ciotki kompletnie przybijając żądze władzy ostatniej z rodu.

Anna zmarła 9 września 1596 roku w Warszawie w obecności siostrzeńca. Została pochowana w kaplicy zygmuntowskiej, której budowę dokończyła w 1584. 

Fragment przemowy Piotra Skargi podczas mszy pogrzebowej o Annie:

"dała piękny koniec i zamknięcie domowi Jagiellońskiemu"

Nagrobek Anny Jagiellonki w kaplicy zygmuntowskiej 

Ostatni wpis: Król Złotego Wieku